گیاه سرخس گروهی از گیاهان نهانزاد آوندی هستند. سرخسهای کنونی گروهی تکامل یافته ترین گیاهان از این گروه هستند. رشد برگ در سرخسها نسبتا کامل و مدوام و ریزوم آنها پایا است. در سرخسها مثل سایر نهانزادان آوندی تولید گیاه برگدار با تشکیل تخم آغاز می شود و بنابراین با اسپوروفیت مطابقت دارد. اسم علمی سرخس Nephrolepis exaltata، از خانواده Polypodiaceae میباشد. این جنس دارای ۳۰ گونه مختلف از سرخسها بوده که به سرعت به وسیله استولون توسعه میبیابند. گونه مذکور، بومی نواحی استوایی است و ارتفاع آن به حدود یک تا دو متر می رسد و گسترش بسیا زیادی دارد. سرخس گیاهی همیشه سبز است و هم بصورت گلدانی،هم بصورت آویزی استفاده می شود.

مراقبت: این گیاه به نور متوسط، حرارت معمولی، آبیاری متوسط تا زیاد، رطوبت هوای ۷۰-۹۰ درصد و خاک قلیایی احتیاج دارد.

کود: کود مورد نیاز این گیاه را می توان به میزان ۱ گرم در لیتر، هر هفته یکبار، از فروردین تا شهریور، مصرف کرد.

خاک: خاک جنگلی و یا خاکبرگ، برای رشد سرخس مطلوب و مناسب است.

ازدیاد: سرخس را می توان به دو روش تکثیر کرد. زمانی که گیاه ساقه های رونده ریشه زا تولید می کند در صورت تماس انتهای ساقه ها با خاک گیاهان کوچک بوجود می آیند که پس از ریشه دار شدن، با جدا کردن و پرورش آنها میتوان گیاهان جدیدی تولید کرده این روش زمانی که گیاه در طول بهار و تابستان فعالی است عملی خواهد بود برای این روش گلدانهایی با قطر دهانه ۹ سانتیمتر، حاوی کمپوست بذر و قلمه یا کمپوست گلدانی مناسب خواهد بود. خاک را به اندازه کافی مرطوب کنید و دمای محیط را ۱۸ تا ۲۰ درجه سانتیگراد نگاهدارید. روش دیگر تکثیر سرخس، استفاده از هاگهای بوجود آمده در سطح زیرین برگها است. هاگها را روی یک صفحه کاغذ سفید جمع آوری کنید و در سینی بذر حاوی کمپوست بذر و قلمه، به شکل پراکنده روی سطح خاک بکارید. گلدان یاسینی بذر را با کیسه پلاستیکی شفاف بپوشانید و در دمای ۲۱ درجه سانتیگراد نگاهدارید. زمانی که سرخسهای جوان تقریبا ۲ / ۵ سانتیمتر شدند، آنها را بیرون آورده و هریک را در گلدانی با قطر دهانه ۶ سانتیمتر حاوی کمپوست گلدانی بکارید و زمانی که بزرگتر شدند. گلدانها را نیز بزرگتر کنید. گیاه را همیشه دور از تابش مستقیم خورشید بگذارید. بهتر است آبیاری از زیر انجام گیرد یعنی گلدان را در بشقابی قرا داده و آب را داخل بشقاب پر کنید. ضمنا گاهی گیاه را با یک سمپاش کوچک خیس نمایید.

ریشه سرخسها

ریشه گیاه سرخس ها همیشه نابجا و نازک بوده، قطر آن از ۲ تا ۳ میلیمتر تجاوز نمی کند. ریشه های نابجا علاوه بر سطح ریزوم روی دمبرگ سرخسها نیز می روید. در برش عرضی استوانه آوندی ریشه در سرخسها، دو دسته آوند آبکشی متناوب با دو دسته آوند چوبی به شکل مثلث که در پایه به یکدیگر متصل هستند و در بین آن دو فضایی برای پارانشیم مغزی وجود ندارد دیده می شود. بعد از آوندها لایه دایره محیطی که سلولهای آن متناوب با سلولهای أندودرمی هستند و سپس پارانشیم پوستی ریشه قرار دارد. پارانشیم پوستی را از خارج لایه کرک زا در نقاط مختلف آن کرکهای عریض و طویل کشنده (به جای اپیدرم) دیده می شود محصور می سازد.

ساقه سرخسها

سرخسها ریزوم دارند و ریزوم در سال یک ساقه هوایی تولید می کند که حامل برگهای بزرگی است. ساقه سرخسها، به استثنای بعضی گونه های نادر مناطق حاره، همیشه زیرزمینی و به صورت ریزوم است.

تریکومانس آلاتوم که سرخسی کوچک است، دارای ساقه نازک با ساختاری ساده و یک استوانه مرکزی است. در برش عرضی ریزوم این سرخس بخشهای زیر دیده می شود. طبقه اپیدرم، منطقه فيبر پوستی، پارانشیم پوستی، لایه آندودرم، دایره محیطیه، آوندهای غربالی، وجود یک ردیف سلول پارانشیمی در زیر حلقه بافت آبکش، دسته های چوبی مرکب از تراکئیدهای دارای تزئینات مارپیچی نردبانی که کم و بیش همراه با عناصر پارانشیم
چوبی اند.

برگ سرخسها

برگ سرخس فروند نامیده می شود. برگها نسبت به ساقه بزرگند و اثر برگی آنها که اهمیت زیاد دارد، در محل تشکیل در استوانه مرکزی ساقه یا حتی در قطعات آن چالهای ایجاد می کند. برگسرخسها دارای ۲ ویژگی هستند. حالت پیچیده برگ قبل از باز شدن. برگ جوان به صورت دسته عصا پیچیده است و رشد نامحدود آن. برگها در سرخسها مستقیما از ریزوم جدا شده و رشد و توسعه آنها معمولا چندین سال طول می کشد. رشد برگ بوسیله مریستمی که در نوک و راس آن قرار دارد صورت گرفته و دمبرگ یا پایه آن نیز تقریبا همان ساختار تشریحی ریزوم را با اختلاف عدم قرینه محوری و داشتن قرینه طرفی دارد. در ساختار کلی برگ، پارانشیم نرده ای همراه با پارانشیم حفره ای تشکیل مزوفیل وجوددارد. سلولهای اپیدرمی و سلولهای روزنهای کلروفیل دارند.

چرخه زندگی و تولید مثل در سرخسها

در گیاهان آوندی تناوب نسلها به صورت گامتوفیتو اسپور و فيتدیده می شود. گیاهی که معمولا سرخس نامیده می شود در واقع اسپوروفیت است که بزرگ برگدار و سبز است و امکان دارد که در تمام سال باقی بماند. در فصلهای معینی از سال سلولهای سطح زیرین برگ سرخس هاگدانهای عدسی شکل پایه داری تولید می کنند. معمولا در یک نقطه برگ چند هاگدان باهم پدید می آیند. این دسته هاگدانهاسور نامیده می شود. در بسیاری از موارد سورها دو ردیف منظم در دو ردیف رگبرگ اصلی برگ تشکیل میدهند. در هاگدان محتوی سلولهای مادر هاگ است که پس از تقسیم میوز هاگهای هاپلوئید دارای پوشش محافظ تولید می کنند. سرانجام هاگدانها خشکیده و شکفته می شوند و هاگها بیرون می ریزند. بعدا این هاگها می رویند و گامتوفیتهای هاپلوئید را بوجود می آورند. اندامهای جنسی آنتریدی و آرکگون در سطح زیرین گامتوفیت ایجاد می شوند. آنتریدی تولید گامت نرو آرگون تولید گامت ماده را می کند که از لقاح آنها تخم ایجاد شده و از رشد تخم گیاه اسپوروفیت حاصل می شود. و به این ترتیب این چرخه ادامه می یابد.

| چند گونه از سرخسهای ایران

پرسیاوشان معمولی

گیاه سرخس در نقاط مرطوب، در کنار جویبارها و در حلقه چاههای آب شمال ایران می روید. برگ دارای دمبرگ دراز بی کرک و براق با پهنکی از تقسیمات کوچک است.

پرسیاوشان پا سیاه

قسمت انتهایی برگ این سرخس تقسیمات باریک و فراوان داشته و دمبرگ آن براق سیاه است.

سرخس مارزبان

دارای دو نوع برگ عقیم و بارور است. برگ عقیم فاقد هاگدان، بیضی شکل دارای کناره های کامل و برگ باور، بسیار باریک، لوله ای شکل و حامل دو ردیف اسپورانژ است.

سرخس بسپایک

حلقه مکانیکی اسپورانژ در این سرخس ناقص بوده، رگبرگهای فرعی برگها که از مرکز به لبه یا کناره آن نمی رسند. این گیاه در تمام سال سبز و دارای برگهای پایا یا چند ساله است.

زنگی دارو

ساقه زیرزمینی این سرخس پوشیده از بقایای پوسیده برگهای قبلی است. حلقه مکانیکی اسپورانژ در این سرخس ناقص است.

سرخس بلوطی

این گیاه بدون گل جذاب دارای ساقهای خزنده است که درست در زیر سطح زمین به صورت افقی رشد می کند از این ساقه برگ ساقه های سبز رنگی به صورت عمودی رشد می کنند که به آهستگی برافراشته می شوند. سرخس بلوطی توسط بوجود آوردن هاگهای ریز در زیر برگ ساقه هایش تولید مثل می کند. هاگها در دسته هایی تولید می شوند که برای دیدن به اندازه کافی بزرگ هستند.